klasztor

Krosno leżące na zachodnim pograniczu Rusi Czerwonej, czyli Halickiej, od swego założenia należało pod względem kościelnym do diecezji przemyskiej obrządku łacińskiego. Pierwszym biskupem przemyskim był Iwan (zm. 13.05.1352 r.), drugim Mikołaj, przeor dominikanów w Sandomierzu. Jednak ani jeden ani drugi nie objęli swego biskupstwa.
Król węgierski Ludwik, wraz ze swoim namiestnikiem na Rusi Władysławem Opolczykiem, uzyskał u papieża Grzegorza XI zgodę na utworzenie metropolii halickiej z sufraganami w Przemyślu, Włodzimierzu i Chełmie. Bulla nominacyjna została wydana 13. 02. 1377 r. Pierwszym metropolitą halickim został Maciej, kanonik kapituły katedralnej jegierskiej pochodzący z Rusi Halickiej. W Przemyślu natomiast pierwszym biskupem został – franciszkanin z Hildesheimu – Eryk z Winsen, mianowany 13. 04. 1377 r. Możliwe, że Eryk był przedtem jednym z misjonarzy franciszkańskich w tych stronach. Biskup Eryk jest także znany pod nazwą herbu Mora, który przypisywali mu późniejsi heraldycy. Dlatego w kaplicy Przemienienia Pańskiego w tutejszym kościele franciszkanów widniał on pod tym imieniem w (niezachowanym) napisie ściennym, jako fundator klasztoru. Gdy biskup Eryk przybył do Przemyśla, przekonał się, że diecezję trzeba budować od podstaw. Odrestaurował dawny, drewniany kościółek franciszkanów pod tytułem Św. Piotra Apostoła i poświęcił go na katedrę pod wezwaniem Najświętszej Panny Maryi i Św. Jana Chrzciciela. Poza Przemyślem, u zachodnich kresów diecezji, obrał sobie drugą siedzibę w Krośnie. Tutaj ok. 1378 roku, erygował klasztor stały braci franciszkanów. Ponadto przyjął franciszkanów do Sanoka, którym Władysław Opolczyk przekazał świeżo przez siebie zbudowany kościół i dom mieszkalny.
Do wyjaśnienia owych początków obecności franciszkanów na obszarze Rusi Halickiej, diecezji przemyskiej, a wreszcie i Krosna, posłuży nam przypomnienie akcji misyjnej Zakonu św. Franciszka z Asyżu w XIII stuleciu, a zwłaszcza w jego pierwszej połowie. Św. Franciszek w swej Regule dla Braci Mniejszych, która nas franciszkanów do dzisiaj obowiązuje, w rozdziale 12 zostawił takie polecenie: „Bracia, którzy za Boskim natchnieniem zechcieliby udać się do saracenów i innych niewiernych, niech proszą swoich ministrów prowincjalnych o pozwolenie. Ministrowie zaś niech udzielą pozwolenia tylko tym, których uznali za odpowiednich do wysłania”.
Kapituły generalne (w latach 1217, 1219 i 1221) postanowiły dokonanie wypraw do Francji, Niemiec, Węgier, Hiszpanii, Maroka i Syrii. Gdy chodzi o teren Niemiec, to po pierwszych niepowodzeniach Bracia Mniejsi, prowadzeni przez brata Cezarego ze Spiry, zostali przyjęci przez biskupów i wiernych i bardzo szybko rozprzestrzenili się, zwłaszcza, gdy prowincjałem saskim został tam brat Jan da Pian del Carpine. Ot to podczas swoich rządów wysłał braci misjonarzy do Czech, Węgier, Polski, Danii i Norwegii. Już około 1225 roku Bracia Mniejsi byli w Pradze i szybko rozprzestrzenili się w Czechach i na Morawach. A kiedy przybyli na Śląsk – do Wrocławia w 1236 roku, i do Polski – do Krakowa w 1237 roku, droga na Ruś Halicką była otwarta. Ksiądz profesor Bolesław Kumor w swej pracy Organizacja Kościoła łacińskiego na Rusi Halickiej pisze: „Akcja polska, zmierzająca do utrwalenia chrześcijaństwa łacińskiego na Rusi, znalazła poparcie ze strony papieży awiniońskich, a głównymi jej nosicielami były zakony żebracze, franciszkanie i dominikanie, działające na tych terenach od XIII stulecia. Franciszkanie, podejmując działalność misyjną na Rusi, utworzyli bazę w Przemyślu, jeszcze w XIII wieku i już ok. 1260 założyli odrębną kustodię, ale zależną od prowincji węgierskiej (…) Franciszkanie już od roku 1237 byli w Przemyślu, od 1238 w Haliczu (…), następnie założyli domy w Sanoku, Krośnie, a w 1320 roku w Kamieńcu Podolskim”. Krosno, leżące na szlaku handlowym z Małopolski na Ruś i Węgry, wzmiankowano już w XIII stuleciu (1282), było łatwo dostępne tak od strony zachodniej, od Krakowa, Śląska, Czech i Niemiec, jak i Węgier. Dlatego, chociaż nie wiemy, kiedy Bracia Mniejsi przybyli do Krosna i z której strony, to jednak biorąc pod uwagę ich szybkie rozprzestrzenianie się, wolno sądzić, że przybyli tu chyba już w pierwszej połowie XIII stulecia, najpewniej po inwazji tatarskiej w 1241 roku, kiedy to w wyludnionym rejonie krośnieńskim wzmogło się osadnictwo polskie i niemieckie. Krosno nie należało do diecezji krakowskiej i dlatego zostało objęte działalnością misyjną franciszkanów. Osadnicy, którzy byli katolikami, zabiegali o duszpasterzy dla siebie. Wolno, więc przyjąć, że franciszkańscy misjonarze przybyli tu razem z nimi. W Krośnie zawiązała się silna więź franciszkanów z osadnikami, jeszcze przed włączeniem się tego miasta w roku 1340 do państwa polskiego przez króla Kazimierza Wielkiego. Bardzo łatwo mogli uzyskać fundacje klasztoru w królewskim mieście, lokowanym na prawie niemieckim. Kazimierz i jego następca Ludwik Węgierski darzyli franciszkanów szczególnymi względami, a zwłaszcza popierali ich działalność na Rusi. Aż do pożaru miasta i klasztoru w 1399 roku, franciszkanie przebywali w starej, rolniczej osadzie krośnieńskiej, po prawej stronie Wisłoka, dziś zwanym „Zawodziem”. Tradycja podaje, że najpierw zatrzymali się przy kaplicy pod wezwaniem Przemienienia Pańskiego, która była pod zarządem miasta. Na Rusi katoliccy kupcy i rzemieślnicy budowali w miastach i osadach kaplice, które służyły dla celów kultu, ale też jako skład towarów. Mogło tak być i w Krośnie. Tę tradycje potwierdza dokument św. Jadwigi Królowej z 4 sierpnia 1397 roku. Mianowicie gwardian krośnieński Wawrzyniec z Krakowa, razem ze swoją wspólnotą klasztorną, wniósł do królowej skargę na burmistrzów, rajców i cechmistrzów, że mieszają się w sprawy kościoła i klasztoru. Pretensje rady miejskiej do zarządu i opieki nad kościołem i klasztorem były bezpodstawne, gdyż rada miejska nie udzieliła żadnej pomocy zakonnikom przy budowie i wyposażeniu kościoła i klasztoru. Najbardziej drażliwą sprawą była kontrola władz miejskich w odniesieniu do naczyń liturgicznych i ozdobnego wyposażenia kościoła, które to pochodziło z ofiar i darów mieszkańców Krosna i okolicy. Decyzją królowej Jadwigi zniesiony został patronat rady miejskiej nad kościołem i klasztorem franciszkańskim. Królowa zabroniła burmistrzowi i rajcom ingerowania w sprawy klasztorne pod groźbą surowej kary 1000 florenów na rzecz skarbu królewskiego i 100 florenów na rzecz starostwa sanockiego. Przypomniała rajcom właściwe ich obowiązki, iż nie kościół i klasztor został im powierzony, ale miasto Krosno, aby przez ich niedbalstwo i prywatę nie poniosła szkody społeczność miejska. Z dokumentu królowej Jadwigi wynika, że były wówczas dwie osady krośnieńskie. Jedna na wzgórzu, w widłach Wisłoka i Lubatówki, otoczona murem przez króla Kazimierza Wielkiego. Druga osada, przedlokacyjna, była położona po drugiej stronie Wisłoka. Tam były sołtys Jan darował franciszkanom łan pola i ogród.
W dokumencie napisano, że sołtys Jan darował franciszkanom ortum suum cum predio agri lana, ex opposito conventus, quod habuit propre civitatem nostram Crosna statim sub monte iacentem trans flumine immediate (swój ogród razem z łanem pola naprzeciw klasztoru, który miał blisko miasta naszego Krosna, leżącego tuż pod górą poza rzeką). Wspomniane tu wzgórze jest to wzniesienie, na którym w roku 1460 zbudowano kościół pod wezwaniem św. Wojciecha.
Podanie ludowe głosi, że krzyż, który do czasów po ostatniej wojnie stał na Zawodziu, był ustawiony na miejscu dawnego kościoła franciszkańskiego. Ciekawą informację na temat przybycia franciszkanów do Krosna i założenia tam klasztoru podaje przeprowadzający wizytację 1612 roku prowincjał czesko-polski Adam Goski. Otóż uważa on, że rok 1241 jest datą założenia klasztoru w Krośnie przez księcia krakowsko-sandomierskiego Bolesława Wstydliwego. Z przekazu wynika również, że w niedługim czasie po ufundowaniu, klasztor i kościół został spalony podczas drugiego najazdu Tatarów (ok. 1259 r.), a zakonnicy stracili na jakiś czas prawo do posiadania terenu, na którym znajdowały się ich zabudowania.
Po jakimś czasie odzyskali swoją własność, jednak musieli zapłacić miastu 300 florenów. Wiarygodność przekazu pozostawia wiele do życzenia. Przede wszystkim nie jest on nigdzie potwierdzony. Jego autor nie powołuje się na żadne źródło, a jedynie podaje przebieg pewnych, odległych w czasie i osnutych tajemnicą wydarzeń. Dlatego też większość historyków podchodzi bardzo sceptycznie do tej informacji, chociaż nie wyklucza się takiej możliwości. Klasztor krośnieński nigdy nie posiadał dokumentu fundacyjnego. Wszelkie daty podawane przez tradycję należy traktować ostrożnie, bo nie wiadomo, do jakiego procesu formowania konwentu się odnoszą. We wszystkich obliczeniach brano pod uwagę tylko pobyt franciszkanów w Krośnie na prawie niemieckim. O pierwotnym klasztorze, jak zresztą o Krośnie przedlokacyjnym pamięć się zatarła, że do dziś są autorzy, którzy kaplicę Przemienienia pańskiego uważają za najstarszą część kościoła i utożsamiają ją z pierwotną kaplicą miejską, przy której misjonarze franciszkańscy na początku się zatrzymali i duszpasterzowali. Przed rokiem 1400 w wielkim pożarze Krosna spalił się drewniany kościół i klasztor franciszkanów. Wtedy bracia postanowili przenieść się w obręb murów miejskich, czyli z prawej na lewą stronę Wisłoka. Dnia 13 lutego 1400 roku gwardian Mikołaj i jego współbracia zawarli umowę z wójtem dziedzicznym Piotrem, radnymi miasta i mistrzami cechów, na mocy której za 300 grzywien groszy praskich zakupili czworoboczną parcelę na terenie miasta, przy starym murze. Teren ten był położony w południowo-wschodniej części miasta, w narożniku muru zbudowanego przez króla Kazimierza Wielkiego, między basztą niższą z jednej strony, a basztą wyższą z drugiej, w pobliżu bramy Węgierskiej. Władze miasta oświadczyły, że zakupiony grunt stał się wyłączną własnością franciszkanów i wolno im na nim stawiać budynki na potrzeby kościoła i klasztoru. Zarząd miasta zobowiązał się, ze nie będzie wykonywał żadnej władzy na zakupionej parceli, ani nie będzie się mieszał do spraw klasztoru. Franciszkanie nie tylko spłacili w ustalonych ratach całą sumę za zakupiony teren, ale nadto dobrowolnie ofiarowali miastu, na jego odbudowę po pożarze, 100 grzywien zwykłej monety. Król Władysław Jagiełło w czasie swego pobytu w Krośnie, w jesienie 1407 roku, zatwierdził kontrakt kupna przez franciszkanów terenu w obrębie murów miasta, zwolnił klasztor z podatków i ciężarów państwowych na tej parceli w mieście, na której już wtedy stanęły budynki sakralne, jak i na majątku za Wisłokiem, który niegdyś darował im sołtys Jan. Zarządził też, że w razie skargi wniesionej przez zakonników, rajcy zapłacą karę z prywatnych a nie publicznych dochodów. Natychmiast po zakupie parceli franciszkanie przystąpili do budowy kościoła z kamienia łamanego i cegły, w stylu gotyckim.